آغاز غربالگری 58 اختلال متابولیک نوزادان در ایران (قسمت اول – کلیات)
گردآوری شده توسط :
گروه تحقیقاتی آزمایشگاه نیلو
آخرین به روز رسانی:
1397/01/29
مقدمه
غربالگری نوزادان در سال 1960 و با ابداع تست گاتری آغاز شد. اساس این تست رشد یک باکتری خاص در محیط های کشت معمولی در حضور مقادیر بالای فنیل آلانین در نمونه خون نوزاد می باشد. افزایش این ماده در خون نوزاد منجر به ایجاد بیماری فنیل کتونوری (نوعی عقب ماندگی ذهنی) می شود. بیماری فنیل کتونوری می گویند. تا سال ها، فنیل کتونوری، کم کاری مادرزادی تیروئید و چند بیماری محدود دیگر، تنها بیماری هایی بودند که در برنامه های غربالگری گنجانده می شدند.
از حدود سال 2000 و با بهره گیری از تکنیک MS/MS(Tandem Mass Spectrometry) با استفاده از مقدار کمی نمونه شمار زیادی از اختلالات بیوشیمیایی قابل شناسایی شده اند و از همین زمان به بعد برنامه های غربالگری بطور گسترده ای در آمریکا، استرالیا و اروپا آغاز شده اند.
در حال حاضر در کشورهای پیشرفته، بیست و نه بیماری (که بیست و دو مورد آن بیماری های متابولیک ارثی هستند) در برنامه غربالگری نوزادان گنجانده شده اند. بیست و دو بیماری متابولیک دیگر نیز به همراه این غربالگری اولیه قابل تشخیص هستند. بیماری های دیگری نیز کاندید اضافه شدن به لیست بیماری های غربالگری هستند.
در سایر کشورها نیز از 5 تا 30 بیماری در غربالگری نوزادان مد نظر قرار گرفته اند. مزایای غربالگری گسترده ی نوزادان این است که از عدم تشخیص یا تشخیص دیرهنگام بیماری ها اجتناب شده و از بسیاری از موارد مرگ و میر یا معلولیت شدید ممانعت به عمل می آید. در بسیاری از موارد، بیماری هایی که از طریق غربالگری تشخیص داده می شوند به سادگی و با اصلاح رژیم های غذایی قابل درمان و کنترل هستند.
غربالگری نوزادان در بهبود پیش آگهی بسیاری از اختلالات متابولیک مفید و مؤثر شناخته شده است. با این وجود هنوز بر سر طیف بیماری هایی که باید غربالگری شود اختلاف نظر وجود دارد (این امر ناشی از عدم وجود آمار کافی در این زمینه است).
برخلاف روش های رایج غربالگری، MS/MS یک ماده واحد را اندازه نمی گیرد، بلکه مجموعه ای از متابولیت ها را شناسایی و تعیین مقدار می کند. ارزیابی ها بر روی مقدار کمی خون که از کف پای نوزاد برروی یک کاغذ صافی مخصوص گرفته می شود توسط سیستم MS/MS انجام گشته و می تواند 60-45 ماده مختلف و نسبت میان آن ها را اندازه گیری کرده و اطلاعات کافی جهت تشخیص حدود 60 بیماری متابولیک ارائه دهد. البته تفسیر این اطلاعات بسیار پیچیده و سخت می باشد.
پروتکل های غربالگری نوزادان باید سریع، مقرون به صرفه و قابل انجام برای تمام نوزادان در سراسر کشور باشد.
اختلالات مورد بررسی
بسیاری از مواد غذایی که وارد بدن می شوند باید در مسیرهایی مخصوصی سوخته شده تا بتواند: هم انرژی لازم برای فعالیت سلولها را ایجاد کنند و هم مواد لازم جهت ترمیم سلولی و بافتی را تامین نمایند. به این مسیرها، مسیرهای متابولیسم (سوخت و ساز) بدن گفته می شود که براساس ماده اولیه ای که از آنها تولید و یا سوخته می شود انواع مختلفی پیدا می کنند. مانند: مسیرهای متابولیسم قندها، پروتئین ها، چربی ها و اسیدهای نوکلئیک. در این مسیرها ترکیباتی به نام آنزیم وجود دارند که می تواند تبدیل یک ماده به ماده دیگر را سرعت ببخشند. کمبود این آنزیمها می تواند طیف وسیعی از بیماری ها را در پی داشته باشد.
بیماریهایی که در این غربالگری مورد تشخیص قرار می گیرد، عبارتند از:
1- اختلالاتی که براساس اندازه گیری جرم مولکولی مواد با استفاده از تکنیک MS/MS مشخص می شوند.
2- اختلالاتی که براساس خاصیت ایمنی مواد مشخص می شوند.
گروه اول اختلالات می تواند شامل اندازه گیری موادی باشد که با کمبود آنزیم در مسیرهای متابولیسمی ارتباط دارند. مانند:
1- پروفایل اسیدهای آمینه (روش اندازه گیری MS/MS)
1-1- اختلالات سیکل اوره
1-2- اختلالات اسیدهای آمینه
2- پروفایل آسیل کارنیتین ها (روش اندازه گیری MS/MS)
2-1- اختلالات اسیدهای چرب
2-2- اختلالات اسیدهای آلی
3- سایر اختلالات
سایر اختلالاتی که بر مبنای واکنش های ایمنی مواد مورد نظر بررسی می شوند و عبارتند از: بیماریهای فاویسم، کم کاری مادرزادی تیروئید، کم کاری مادرزادی غده فوق کلیوی، گالاکتوزومی و کمبود بیوتینیداز.
شرایط نمونه برداری
n آزمایشهای غربالگری باید بعد از 48 ساعت و حداکثر یک هفته پس از تولد انجام شوند (به نحوی که حداقل 36 ساعت از خوردن شیرِ نوزاد، گذشته باشد).
n انجام تست غربالگری در روز اول تولد، قابل اطمینان نبوده و باید مجدداً تکرار شود.
n جمع آوری نمونه از نوزادی که با شیر مادر تغذیه نمی شود ممکن است منجر به نتایج منفی کاذب در آزمایش غربالگری شود. این امر بخصوص در مورد فنیل کتونوری و گالاکتوزمی اهمیت دارد. در این نوزادان نمونه گیری مجدد پس از تغذیه با شیر مادر ضروری است.
n تغذیه نوزاد از طریق سرم ، نتایج آزمایشهای غربالگری را تحت تاثیر قرار می دهد.
n قبل از انجام آزمایش نوزاد، باید به مدت 2 تا 3 ساعت شیر نخورده باشد، رعایت این زمان در کسب نتیجه درست اهمیت دارد.
n خونگیری از پاشنه پا نوزاد و برروی کاغذ صافی مخصوص گرفته شود.
n از نوزادان نارس (با وزن کمتر از 1500 گرم) یا بیمار باید یک نمونه در روزهای سوم تا پنجم و یک نمونه نیز در یک ماهگی (وزن بیشتر از 2 کیلوگرم) و یا زمان ترخیص از بیمارستان گرفته شود.
n اگر در یک نوزاد نارس، نتیجه آزمایش غربالگری نتایج غیر طبیعی و نوزاد دارای علائم بالینی خاصی باشد، برای تائید بیماری باید بلافاصله آزمایش تکرار گردد.
n همچنین در نوزادان نارس افزایش فیزیولوژیک 17 – هیدروکسی پروژسترون و کاهش تیروکسین ممکن است مشاهده شود.
شیوع بیماریها
بهدلیل شایع بودن ازدواجهای فامیلی در ایران، تقریبا از هر 500 تا 600 نوزاد یکی دچار بیماریهای متابولیک ارثی است (به غیر از کم کاری مادرزادی تیروئید و فاویسم که شیوع بالاتری دارند)، در صورت عدمتشخیص به موقع، در آینده با عوارض شدیدی روبهرو خواهد شد. بنابراین بطورکلی با وجودیکه اختلالات متابولیك مادرزادی به تنهایی بیماریهای نادری هستند اما در مجموع نسبتا شایع می باشد.
علایم و شرایطی که شک به وجود بیماری متابولیک ارثی را در نوزاد برمی انگیزد:
خواب آلودگی
ضعف و بی حالی
استفراغ مکرر
هر گونه تاخیر رشد جسمی و ذهنی
افت مکرر و توجیه نشده قند خون نوزاد
خوب شیر نخوردن و یا امتناع از خوردن شیر
به تجویز قند و کلسیم جواب نمی دهد
تشنج بعد از ۲۴ ساعت اول تولد
استشمام بوی خاص و غیر متعارف در ادرار و سایر ترشحات بدن
رنگ خاص پوست و موی بدن (رنگ خاص بدون شباهت به والدین)
بیماری بدون توضیح، شدید یا پیشرونده
وخامت حال عمومی و كاهش هشیاری (بویژه وقتی این شرایط بدنبال استفراغ، تب و یا ناشتایی بروز كند)
سابقه هرگونه مرگ ناگهانی توجیه نشده در سایر فرزندان و یا اقوام نزدیک بیمار
وجود سابقه ازدواج فامیلی ونشانه های فوق
تهیه و تنظیم:
دکتر سارنگ یونسی*، دکتر محمد مهدی طاهری امین*، دکتر پوراندخت سعادتی**
* دکترای حرفه ای علوم آزمایشگاهی
** متخصص آسیب شناسی بالینی و تشریحی
غربالگری نوزادان در سال 1960 و با ابداع تست گاتری آغاز شد. اساس این تست رشد یک باکتری خاص در محیط های کشت معمولی در حضور مقادیر بالای فنیل آلانین در نمونه خون نوزاد می باشد. افزایش این ماده در خون نوزاد منجر به ایجاد بیماری فنیل کتونوری (نوعی عقب ماندگی ذهنی) می شود. بیماری فنیل کتونوری می گویند. تا سال ها، فنیل کتونوری، کم کاری مادرزادی تیروئید و چند بیماری محدود دیگر، تنها بیماری هایی بودند که در برنامه های غربالگری گنجانده می شدند.
از حدود سال 2000 و با بهره گیری از تکنیک MS/MS(Tandem Mass Spectrometry) با استفاده از مقدار کمی نمونه شمار زیادی از اختلالات بیوشیمیایی قابل شناسایی شده اند و از همین زمان به بعد برنامه های غربالگری بطور گسترده ای در آمریکا، استرالیا و اروپا آغاز شده اند.
در حال حاضر در کشورهای پیشرفته، بیست و نه بیماری (که بیست و دو مورد آن بیماری های متابولیک ارثی هستند) در برنامه غربالگری نوزادان گنجانده شده اند. بیست و دو بیماری متابولیک دیگر نیز به همراه این غربالگری اولیه قابل تشخیص هستند. بیماری های دیگری نیز کاندید اضافه شدن به لیست بیماری های غربالگری هستند.
در سایر کشورها نیز از 5 تا 30 بیماری در غربالگری نوزادان مد نظر قرار گرفته اند. مزایای غربالگری گسترده ی نوزادان این است که از عدم تشخیص یا تشخیص دیرهنگام بیماری ها اجتناب شده و از بسیاری از موارد مرگ و میر یا معلولیت شدید ممانعت به عمل می آید. در بسیاری از موارد، بیماری هایی که از طریق غربالگری تشخیص داده می شوند به سادگی و با اصلاح رژیم های غذایی قابل درمان و کنترل هستند.
غربالگری نوزادان در بهبود پیش آگهی بسیاری از اختلالات متابولیک مفید و مؤثر شناخته شده است. با این وجود هنوز بر سر طیف بیماری هایی که باید غربالگری شود اختلاف نظر وجود دارد (این امر ناشی از عدم وجود آمار کافی در این زمینه است).
برخلاف روش های رایج غربالگری، MS/MS یک ماده واحد را اندازه نمی گیرد، بلکه مجموعه ای از متابولیت ها را شناسایی و تعیین مقدار می کند. ارزیابی ها بر روی مقدار کمی خون که از کف پای نوزاد برروی یک کاغذ صافی مخصوص گرفته می شود توسط سیستم MS/MS انجام گشته و می تواند 60-45 ماده مختلف و نسبت میان آن ها را اندازه گیری کرده و اطلاعات کافی جهت تشخیص حدود 60 بیماری متابولیک ارائه دهد. البته تفسیر این اطلاعات بسیار پیچیده و سخت می باشد.
پروتکل های غربالگری نوزادان باید سریع، مقرون به صرفه و قابل انجام برای تمام نوزادان در سراسر کشور باشد.
اختلالات مورد بررسی
بسیاری از مواد غذایی که وارد بدن می شوند باید در مسیرهایی مخصوصی سوخته شده تا بتواند: هم انرژی لازم برای فعالیت سلولها را ایجاد کنند و هم مواد لازم جهت ترمیم سلولی و بافتی را تامین نمایند. به این مسیرها، مسیرهای متابولیسم (سوخت و ساز) بدن گفته می شود که براساس ماده اولیه ای که از آنها تولید و یا سوخته می شود انواع مختلفی پیدا می کنند. مانند: مسیرهای متابولیسم قندها، پروتئین ها، چربی ها و اسیدهای نوکلئیک. در این مسیرها ترکیباتی به نام آنزیم وجود دارند که می تواند تبدیل یک ماده به ماده دیگر را سرعت ببخشند. کمبود این آنزیمها می تواند طیف وسیعی از بیماری ها را در پی داشته باشد.
بیماریهایی که در این غربالگری مورد تشخیص قرار می گیرد، عبارتند از:
1- اختلالاتی که براساس اندازه گیری جرم مولکولی مواد با استفاده از تکنیک MS/MS مشخص می شوند.
2- اختلالاتی که براساس خاصیت ایمنی مواد مشخص می شوند.
گروه اول اختلالات می تواند شامل اندازه گیری موادی باشد که با کمبود آنزیم در مسیرهای متابولیسمی ارتباط دارند. مانند:
1- پروفایل اسیدهای آمینه (روش اندازه گیری MS/MS)
1-1- اختلالات سیکل اوره
1-2- اختلالات اسیدهای آمینه
2- پروفایل آسیل کارنیتین ها (روش اندازه گیری MS/MS)
2-1- اختلالات اسیدهای چرب
2-2- اختلالات اسیدهای آلی
3- سایر اختلالات
سایر اختلالاتی که بر مبنای واکنش های ایمنی مواد مورد نظر بررسی می شوند و عبارتند از: بیماریهای فاویسم، کم کاری مادرزادی تیروئید، کم کاری مادرزادی غده فوق کلیوی، گالاکتوزومی و کمبود بیوتینیداز.
شرایط نمونه برداری
n آزمایشهای غربالگری باید بعد از 48 ساعت و حداکثر یک هفته پس از تولد انجام شوند (به نحوی که حداقل 36 ساعت از خوردن شیرِ نوزاد، گذشته باشد).
n انجام تست غربالگری در روز اول تولد، قابل اطمینان نبوده و باید مجدداً تکرار شود.
n جمع آوری نمونه از نوزادی که با شیر مادر تغذیه نمی شود ممکن است منجر به نتایج منفی کاذب در آزمایش غربالگری شود. این امر بخصوص در مورد فنیل کتونوری و گالاکتوزمی اهمیت دارد. در این نوزادان نمونه گیری مجدد پس از تغذیه با شیر مادر ضروری است.
n تغذیه نوزاد از طریق سرم ، نتایج آزمایشهای غربالگری را تحت تاثیر قرار می دهد.
n قبل از انجام آزمایش نوزاد، باید به مدت 2 تا 3 ساعت شیر نخورده باشد، رعایت این زمان در کسب نتیجه درست اهمیت دارد.
n خونگیری از پاشنه پا نوزاد و برروی کاغذ صافی مخصوص گرفته شود.
n از نوزادان نارس (با وزن کمتر از 1500 گرم) یا بیمار باید یک نمونه در روزهای سوم تا پنجم و یک نمونه نیز در یک ماهگی (وزن بیشتر از 2 کیلوگرم) و یا زمان ترخیص از بیمارستان گرفته شود.
n اگر در یک نوزاد نارس، نتیجه آزمایش غربالگری نتایج غیر طبیعی و نوزاد دارای علائم بالینی خاصی باشد، برای تائید بیماری باید بلافاصله آزمایش تکرار گردد.
n همچنین در نوزادان نارس افزایش فیزیولوژیک 17 – هیدروکسی پروژسترون و کاهش تیروکسین ممکن است مشاهده شود.
شیوع بیماریها
بهدلیل شایع بودن ازدواجهای فامیلی در ایران، تقریبا از هر 500 تا 600 نوزاد یکی دچار بیماریهای متابولیک ارثی است (به غیر از کم کاری مادرزادی تیروئید و فاویسم که شیوع بالاتری دارند)، در صورت عدمتشخیص به موقع، در آینده با عوارض شدیدی روبهرو خواهد شد. بنابراین بطورکلی با وجودیکه اختلالات متابولیك مادرزادی به تنهایی بیماریهای نادری هستند اما در مجموع نسبتا شایع می باشد.
علایم و شرایطی که شک به وجود بیماری متابولیک ارثی را در نوزاد برمی انگیزد:
خواب آلودگی
ضعف و بی حالی
استفراغ مکرر
هر گونه تاخیر رشد جسمی و ذهنی
افت مکرر و توجیه نشده قند خون نوزاد
خوب شیر نخوردن و یا امتناع از خوردن شیر
به تجویز قند و کلسیم جواب نمی دهد
تشنج بعد از ۲۴ ساعت اول تولد
استشمام بوی خاص و غیر متعارف در ادرار و سایر ترشحات بدن
رنگ خاص پوست و موی بدن (رنگ خاص بدون شباهت به والدین)
بیماری بدون توضیح، شدید یا پیشرونده
وخامت حال عمومی و كاهش هشیاری (بویژه وقتی این شرایط بدنبال استفراغ، تب و یا ناشتایی بروز كند)
سابقه هرگونه مرگ ناگهانی توجیه نشده در سایر فرزندان و یا اقوام نزدیک بیمار
وجود سابقه ازدواج فامیلی ونشانه های فوق
تهیه و تنظیم:
دکتر سارنگ یونسی*، دکتر محمد مهدی طاهری امین*، دکتر پوراندخت سعادتی**
* دکترای حرفه ای علوم آزمایشگاهی
** متخصص آسیب شناسی بالینی و تشریحی
سایر مقالات
-
معرفی آزمایش MS/MS یا غربالگری متابولیک نوزادان
-
پروتکل کنترل زردی نوزادان متولد شده با سن داخل رحمی 35 هفته یا بیشتر
-
اورژانس متابولیک در نوزادان تازه متولد شده
-
آغاز غربالگری 58 اختلال متابولیک نوزادان در ایران (قسمت بیست و یکم – VLCADD)
-
آغاز غربالگری 58 اختلال متابولیک نوزادان در ایران (قسمت بیستم – تیروزینمیا)
-
آغاز غربالگری 58 اختلال متابولیک نوزادان در ایران (قسمت نوزدهم – متیل مالونیک اسیدمیا)
-
آغاز غربالگری 58 اختلال متابولیک نوزادان در ایران (قسمت هجدهم – سیترولینمیا تیپ I و II)
-
آغاز غربالگری 58 اختلال متابولیک نوزادان در ایران (قسمت هفدهم – مروری بر بیماری کم کاری مادرزادی تیروئید) قسمت دوم
-
آغاز غربالگری 58 اختلال متابولیک نوزادان در ایران (قسمت شانزدهم – مروری بر بیماری کم کاری مادرزادی تیروئید) قسمت اول
-
آغاز غربالگری 58 اختلال متابولیک نوزادان در ایران (قسمت پانزدهم – مروری بر بیماری فاویسم)
سلام خسته نباشید من خیلی نگران غربالگریم هستم درهفته12هفتگی وپنج روز غربالگری کردم ازمایش خونم همه چی نرمال بود و هیچ مشکلی نداشت ولیntمن ,دو:سه شده 2/3شده خیلی نگرانم ایا مشکلی هست